Η Κλινική Ψυχολόγος Μαίρη Βαρβαρούση αναλύει όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για το πένθος σε καιρό πανδημίας.
Πόσο έχει αλλάξει ψυχολογικά για ένα άτομο η διαδικασία του θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου σε καιρό πανδημίας;
Μια από τις σημαντικότερες και πιο επώδυνες επιπτώσεις που έχει επιφέρει η εμφάνιση της πανδημίας στη ζωή μας είναι η αναστολή των νεκρικών εθίμων, της κηδείας. Αρχικά η απομόνωση του ασθενή σε ένα νοσοκομείο και η αδυναμία να έρθει σε επαφή με την οικογένεια του τις τελευταίες στιγμές της ζωής του, αλλά και η απαγόρευση της συνηθισμένης τέλεσης κηδείας, φαίνεται να έχει δραστική επίδραση στην αντίληψη και το βίωμα του θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου. Παρόλο που τα έθιμα και η διαδικασία της κηδείας διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, η ανάγκη των οικείων του θανόντα να συμμετέχουν, να βιώσουν και να αποχαιρετήσουν τον δικό τους άνθρωπο αποτελεί συλλογικό καθολικό ψυχολογικό φαινόμενο.
Πόσο σημαντική θεωρείται η κηδεία και τα έθιμά της για την συνειδητοποίηση του γεγονότος;
Η κηδεία και όλα τα έθιμά της θεωρούνται απαραίτητα σε ψυχολογικό βαθμό για τη συνειδητοποίηση του θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου. Η τελετή της κηδείας αποτελεί μια ιεροτελεστία γεμάτη συμβολισμούς, οι οποίοι κυρίως στοχεύουν στη διευκόλυνση του θρήνου και στην υγιή έκφραση των συναισθημάτων θλίψης. Για αυτό και κρίνεται ιδιατέρως σημαντική, αλλά και πολυδιάστατη.
Ποια είναι η θρησκευτική, ψυχολογική και κοινωνική της διάσταση;
Η θρησκευτική διάσταση αφορά τη σύνδεση της απώλειας με την ελπίδα για επανένωση με τον θανόντα μέσω της μεταθανάτιας ζωής.
Η ψυχολογική διάσταση της κηδείας ενέχει την παραδοχή και συνειδητοποίηση της πραγματικότητας του θανάτου και επιτρέπει στους οικείους να βιώσουν και να εκφράσουν όλα τα συναισθήματα θρήνου και θλίψης, δίνοντας τη δυνατότητα μίας υγιούς συναισθηματικής κάθαρσης. Η κηδεία σηματοδοτεί πρακτικά και ρεαλιστικά τον αποχωρισμό από το αγαπημένο πρόσωπο καθώς επίσης λειτουργεί ως ορόσημο για τη μετέπειτα μετάβαση στο βίωμα του πένθους.
Στην κοινωνική διάσταση, η κηδεία επιτρέπει τη συμμετοχή του κοινωνικού περίγυρου στον θρήνο. Η απώλεια πάντα βιώνεται ως προσωπικό συναίσθημα από το ανθρώπινο είδος, γεγονός που πολλές φορές εντείνει το αίσθημα της μοναξιάς. Οι κηδείες, λοιπόν, επιτρέπουν στο κοινωνικό περιβάλλον του εκλιπόντα να συμμετέχει ενεργά δείχνοντας συμπόνια, στήριξη και κατανόηση στους οικείους.
Με βάση όλα τα παραπάνω μία κηδεία εξυπηρετεί καθολικές και συλλογικές ανθρώπινες ανάγκες για συνειδητοποίηση, κατανόηση και αποδοχή της πραγματικότητας του θανάτου.
Τώρα που η συνθήκη της πανδημίας απαγόρευσε κάποιες από αυτές τις διαστάσεις, τι συναισθήματα μπορεί να γεννήθηκαν στον απόντα φίλο – συγγενή;
Η βιβλιογραφία μας δείχνει ότι σε περιπτώσεις ακραίων συνθηκών (π.χ. περίοδος πολέμου), όπου δεν μπορούσε να γίνει η αρμόζουσα ταφή του αγαπημένου προσώπου, οι οικείοι πάντα είχαν τη δυσκολία να κάνουν ομαλή μετάβαση στη διεργασία του πένθους. Στην ουσία η απαγόρευση της συμμετοχής στους οικείους του θανόντα, αποτρέπει την έκφραση του θρήνου και των συναισθημάτων θλίψης, εντείνει το αίσθημα της μοναξιάς διότι υπάρχει η αποκοπή από το κοινωνικό περιβάλλον και όλα αυτά μαζί θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην εμφάνιση επιπλοκών στη διεργασία του πένθους, όπως στην περίπτωση του περιπλεγμένου (παθολογικού) πένθους.
Πότε το πένθος μετατρέπεται σε περιπλεγμένο;
Επειδή ακριβώς το άτομο δεν μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματα του, καθώς δεν του αναγνωρίζεται η απώλεια, πολλές φορές το πένθος μετατρέπεται σε περιπλεγμένο, με συμπτώματα άγχους, κατάθλιψης, αϋπνίας, απότομες εναλλαγές διάθεσης, μειωμένο έλεγχο συναισθημάτων, ενοχή, ντροπή, ψυχοσωματικά συμπτώματα, κατάχρηση ουσιών κτλ.
Τι βιώνει ένα άτομο σε κατάσταση περιπλεγμένου πένθους;
Το περιπλεγμένο πένθος χαρακτηρίζεται από συμπτώματα και συναισθήματα που ξεπερνούν κατά πολύ την αναμενόμενη προσαρμογή στην απώλεια και οδηγεί σε μεγάλη έκπτωση στη λειτουργικότητα του ατόμου έως και 6 μήνες μετά το γεγονός του θανάτου ή της απώλειας.
Αναμένουμε μετά από το πρώτο χρονικό διάστημα το άτομο να ξεκινήσει τις προσπάθειες να επαναφέρει την καθημερινότητα σιγά σιγά σε επίπεδα πριν την απώλεια. Στην περίπτωση που δεν συμβαίνει τότε εμφανίζονται επιπλοκές στην πορεία και διαχείριση του πένθους.
Συγκεκριμένα, κάποια συμπτώματα περιπλεγμένου πένθους έως και 6 μήνες μετά την απώλεια είναι τα εξής (Prigerson, 1995): άρνηση αποδοχής του θανάτου, έντονη αναζήτηση του εκλιπόντα, προσήλωση και λαχτάρα σε ό,τι αφορά τον νεκρό, αδυναμία συνειδητοποίησης της απώλειας, αίσθημα διαρκούς έκπληξης εξαιτίας του γεγονότος θανάτου και ακατάπαυστο κλάμα.
Ποιες άλλες μορφές πένθους μπορούν να προκύψουν;
Στο αναβλητικό πένθος, κατά το οποίο δεν υποχωρεί η αρχική άρνηση του γεγονότος θανάτου, το άτομο μένει προσκολλημένο σε μια εμμονική άρνηση της πραγματικότητας και συμπεριφέρεται σαν να μην έχει συμβεί ποτέ η απώλεια. Επίσης, στο ανεσταλμένο πένθος οι βασικές συναισθηματικές αντιδράσεις απουσιάζουν και παίρνουν τη θέση τους τα σωματικά συμπτώματα, ενώ και το χρόνιο πένθος είναι μια κατάσταση όπου το άτομο δεν φαίνεται να επανακάμπτει ποτέ μετά από την απώλεια και τα πάντα χαρακτηρίζονται και εξαρτώνται από τη σχέση με τον θανόντα. Το τελευταίο, μάλιστα, μπορεί να πάρει τη μορφή μίας χρόνιας μέτριας κατάθλιψης.
Τι ακριβώς είναι το παραγνωρισμένο πένθος (θρήνος) και σε ποιες περιστάσεις τον συναντάμε;
Το παραγνωρισμένο πένθος αφορά την απώλεια ή το πένθος που δεν είναι αποδεκτό ή υπολογίσιμο σε κοινωνικό επίπεδο. Εντοπίζεται στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει θάνατος αλλά κάποια άλλη μορφή απώλειας όπως χωρισμός, διαζύγιο, απιστία, απώλεια εργασίας, απώλεια στέγης, απώλεια σωματικού μέλους, ακρωτηριασμός κ.α. Εντοπίζεται, επίσης, σε περιπτώσεις που υπάρχει θάνατος αλλά δεν είναι κοινωνικά αποδεκτή η θλίψη που βιώνει ο περίγυρος π.χ. αυτοχειρία, θάνατος από υπερβολική χρήση ουσιών, θάνατος κατοικίδιου, θλίψη μετά από έκτρωση, περιγεννητικός θάνατος, αποβολή κύησης, θάνατος από HIV/AIDS, θάνατος συναδέλφου, θάνατος πρώην συντρόφου κ.α.
Στο παραγνωρισμένο πένθος δημιουργείται μια κοινωνική προκατάληψη και κριτική, καθώς κι ένα κλίμα σαν να μην επιτρέπεται ή δικαιούται το άτομο να είναι θλιμμένο ή να πενθεί. Για παράδειγμα στην περίπτωση θανάτου κατοικίδιου “ότι δεν είναι άνθρωπος αλλά απλά ένα κατοικίδιο το οποίο μπορούμε να αντικαταστήσουμε” ή στην περίπτωση υπερβολικής χρήσης ουσιών “ότι δεν δικαιούμαστε να πενθήσουμε διότι η πράξη χρήσης ουσιών είναι κατακριτέα και αποτελεί κυρίως ευθύνη του χρήστη και όχι αποδεδειγμένη μορφή εξάρτησης”.
Πώς μπορεί να βοηθήσει ένας ειδικός στις περιπτώσεις αυτές;
Η συμβολή ενός ειδικού αφορά όχι μόνο τις περιπτώσεις παθολογικού πένθους αλλά και τις περιπτώσεις ομαλής μετάβασης από τον θρήνο στο πένθος και την αποδοχή, καθώς ψυχοθεραπευτικά στηρίζει και ενισχύει το άτομο και του μαθαίνει τον κατάλληλο τρόπο να διαχειριστεί και να συμφιλιωθεί με την απώλεια στη ζωή του. «Η ψυχολογική διαδικασία του πένθους είναι αργή και οδυνηρή. Ωστόσο πρέπει να βιωθεί απόλυτα για να μπορέσει ο θλιμμένος να βγει απ’ το πένθος του σε μια κατάσταση υγείας και όχι σε κατάσταση καταθλίψεως» (Φάρος, 2013).
Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις, άλλωστε, της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η αποδοχή της θνητότητας μας, αλλά και του θανάτου οικείων μας προσώπων. Στην κλινική πράξη διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχει ποτέ «τέλεια» και «ισορροπημένη» αντιμετώπιση του θανάτου, καθώς ο καθένας φοβάται το θάνατο με τον δικό του τα τρόπο (Yalom, 2011). Σωστό, λοιπόν, είναι σαν θεραπευτές να μην έχουμε τέτοιες προσδοκίες από τους ανθρώπους που καλούμαστε να βοηθήσουμε, αλλά να συμβουλεύουμε και να είμαστε συνοδοιπόροι σε αυτό το ταξίδι της συμφιλίωσης με την απώλεια, ώστε να μάθουν να ζουν πέρα από αυτήν.
Βιβλιογραφία:
Μπόλμπυ, Τ. (1995). Δημιουργία και Διακοπή των Συναισθηματικών Δεσμών. Εκδ. Καστανιώτη.
Παπαδάτου, Δ. & Αναγνωστόπουλος, Φ. (1999). Η Ψυχολογία στο χώρο της Υγείας. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα.
Σηφακάκη, Γ. (1995). Αντιμετωπίζοντας την ανίατη ασθένεια και το θάνατο: Η σκοπιά της ψυχολογίας. Στο Ποταμιανός, Γ. (επιμ.) Δοκίμια στη ψυχολογία της υγείας. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα.
Φάρος, Φ. (2013). Το Πένθος. Εκδ. Αρμός.
Bacque, M.F., (2001). Πένθος και Υγεία. Εκδ. Θυμάρι.
Freud, S. (1917). Mourning and Melancholia. Standard Edition.
Yalom, D.I. (2011). Στον κήπο του Επίκουρου. Αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου. Εκδ. Άγρα.
……………………………………………………………………………………………………………………………………….
Δημοσιογραφική Επιμέλεια: Ευθύμιος Σαββάκης
Φωτογραφίες: ©Piero Cruciatti
